Προστασία μεσογειακής φώκιας: Ένα είδος προς εξαφάνιση

Σε σχέση με άλλα είδη φώκιας, η μεσογειακή φώκια μπορεί να θεωρηθεί παράκτιο είδος, καθώς σπάνια απομακρύνεται πολύ από τις παραλίες στις οποίες ζει.

Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι οι Μεσογειακές φώκιες συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ανοιχτές παραλίες για να ξεκουράζονται και να γεννάνε. Σήμερα όμως, λόγω τις ανθρώπινης παρουσίας και τις καταστροφής του φυσικού της χώρου έχει αποτραβηχτεί κυρίως σε απρόσιτες παράκτιες θαλασσινές σπηλιές. Οι σπηλιές αυτές, που μπορεί να έχουν μία ή και περισσότερες εισόδους πάνω ή και κάτω από την επιφάνεια του νερού έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό ότι καταλήγουν σε παραλία.

Πληθυσμός φώκιας

Κάποτε η μεσογειακή φώκια ήταν εξαπλωμένη από τις ακτές της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας έως την βορειοδυτική ακτή της Αφρικής στον Ατλαντικό, μέχρι και τις Αζόρες.

Η δραματική μείωση του πληθυσμού οφείλεται κυρίως στον ανθρώπινο παράγοντα, από όλες του τις πλευρές. Από την αρχαιότητα τις κυνηγούσαν για εμπορικούς σκοπούς λόγω του δέρματος και του λίπους της. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι την σύγχρονη εποχή. Στο Αιγαίο παλιότερα έφτιαχναν από το δέρμα τους σανδάλια και ζώνες και το λίπος το χρησιμοποιούσαν στην παρασκευή κάποιου ματζουνιού. Επίσης καταδιωκόταν ως βλαβερό ζώο από τους ψαράδες λόγω της ζημιάς που μπορεί να προκαλέσει στα δίχτυα τους όταν μπλεχτεί σ’ αυτά. Υπεραλίευση και παράνομη αλιεία έχουν οδηγήσει σε σημαντική μείωση τα ιχθυαποθέματα ώστε οι φώκιες να δυσκολεύονται να εξασφαλίσουν αρκετή τροφή από το φυσικό τους στοιχείο. Παράλληλα ραγδαία αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού και η αστικοποίηση μαζί με την άνοδο του παραθαλάσσιου και θαλάσσιου τουρισμού υποβάθμισαν τον βιότοπο της μεσογειακής φώκιας και την εκδίωξαν από τις ανοιχτές παραλίες.

Σήμερα έχει κηρυχθεί είδος που κινδυνεύει με αφανισμό. Ο συνολικός πληθυσμός υπολογίζεται σε λιγότερα από 600 ζώα διεσπαρμένα σε τέσσερις απομονωμένους θύλακες στα νησιά Μαδέρα, στο Λευκό Ακρωτήριο της Μαυριτανίας στον Ατλαντικό, στις Μεσογειακές ακτές Μαρόκου και Αλγερίας και στην Ανατολική Μεσόγειο (Αιγαίο και Ιόνιο Πέλαγος). Μόνο δύο από τους θύλακες μπορούν να θεωρηθούν βιώσιμοι: ο ένας στο Αιγαίο Πέλαγος που αριθμεί περίπου 300 φώκιες στην Ελλάδα (στις Β. Σποράδες, την Κίμωλο και την Κάρπαθο)και 100 στην Τουρκία. Ο άλλος στο Λευκό Ακρωτήριο, στην Μαυριτανία με 130 φώκιες. Οι δύο αυτές θέσεις βρίσκονται στα δύο ακραία σημεία της περιοχής εξάπλωσης της φώκιας και είναι αδύνατη η όποια επικοινωνία και ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ τους και ο εμπλουτισμός του γενετικού τους υλικού. Όλοι οι υπόλοιποι πληθυσμοί αριθμούν λιγότερα από 50 φώκιες. Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για σκόρπιες ομάδες μέχρι 5.

Τέτοιοι μικροί πληθυσμοί υπάρχουν στην Μαδέρα και στα νησιά Ντεζέρτας στον Ατλαντικό, στην Κιλικία, στο Ιόνιο Πέλαγος. Στη δυτική Μεσόγειο υπάρχουν μόνο μικρές ομάδες στις αφρικανικές ακτές (Μαρόκο και Αλγερία) και πολύ σπάνιες θεάσεις στις Βαλεαρίδες Νήσους, στη Σαρδηνία και στο Γιβραλτάρ.

Στο Λευκό Ακρωτήριο (Ρας Νουαντίμπου) ζει η μεγαλύτερη ομάδα μεσογειακής φώκιας και η μοναδική που έχει ακόμη μορφή αποικίας. Το καλοκαίρι του 1997 τα δύο τρίτα του πληθυσμού εξολοθρεύτηκαν μέσα σε δύο μήνες θέτοντας σε κίνδυνο τη δυνατότητα επιβίωσης του είδους. Η αιτία που προκάλεσε τον μαζικό θάνατο των ζώων και μείωσε τον πληθυσμό της αποικίας από 317 σε 130 φώκιες φαίνεται είναι το φαινόμενο της άνθισης φυτοπλαγκτού και συγκεκριμένα η έκθεση των ζώων σε κάποια φυτοπλαγκτονική τοξίνη. Η αποικία υπολογίζεται πως αριθμεί σήμερα 150 φώκιες και παραμένει η μεγαλύτερη ομάδα μεσογειακής φώκιας, όμως να τέτοιο φαινόμενο θα μπορούσε να αφανίσει όλον τον εναπομείναντα πληθυσμό.

Διατήρηση και προστασία

Σημαντικό βήμα για την προστασία της μεσογειακής φώκιας και των βιοτόπων της αποτέλεσε η ανακήρυξη της περιοχής των Βορείων Σποράδων σε προστατευόμενη και η ίδρυση του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Αλοννήσου Βορείων Σποράδων (ΕΘΠΑΒΣ). Καθοριστική υπήρξε η συμβολή της μη κερδοσκοπικής, μη κυβερνητικής οργάνωσης ΜOm /Εταιρία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας στην οργάνωση και λειτουργία δραστηριοτήτων όπως η ενημέρωση του κοινού και η παρακολούθηση της κατάστασης του πληθυσμού της Μεσογειακής φώκιας, σε συνεργασία με τις αρμόδιες αρχές. Σύμφωνα με τα στοιχεία του οργανισμού, τουλάχιστον 55 διαφορετικά ενήλικα ζώα έχουν αναγνωριστεί να συχνάζουν στην περιοχή του θαλάσσιου πάρκου, ενώ υπολογίζεται γεννιούνται άλλα οχτώ τον χρόνο.

Μέρος της δράσης της MOm είναι η ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των ντόπιων κατοίκων και ψαράδων όπως και η διάσωση και περίθαλψη άρρωστων, τραυματισμένων και ορφανών ζώων. Γι αυτόν τον λόγο δημιούργησε το Κέντρο Περίθαλψης Μεσογειακής Φώκιας στην Αλόννησο, το οποίο είναι το μοναδικό στη Μεσόγειο και λειτουργεί σε συνδυασμό με το δίκτυο διάσωσης και συλλογής πληροφοριών της MOm. Εκεί φιλοξενούνται μόνο τα νεογέννητα, κατά κύριο λόγο, ορφανά φωκάκια που χωρίστηκαν από τη μητέρα τους, συνήθως λόγω καιρικών συνθηκών. Η περίθαλψη των μεγαλύτερων ζώων γίνεται επί τόπου. Το δε Δίκτυο Διάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών (RINT) βασίζεται σε μέλη από όλη την Ελλάδα, κατά πλειοψηφία μη ειδικούς, που αποστέλλουν τακτικά πληροφορίες και ενημέρωση από τις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές.

Η Ελλάδα ετοιμάζεται να κηρύξει μια δεύτερη περιοχή στο Αιγαίο ως προστατευόμενο θαλάσσιο πάρκο με έναν από τους κύριους στόχους της πράξης αυτής την «προστασία και διατήρηση του σημαντικού πληθυσμού της απειλούμενης με εξαφάνιση Μεσογειακής φώκιας Monachus monachus»[13]. Θα ονομάζεται Περιφερειακό Θαλάσσιο Πάρκο Βόρειας Καρπάθου, νήσου Σαρίας και των Αστακιδονησίων (Π.Θ.Π.Β.Κ.Σ.Α) και θα περιλαμβάνει τις ήδη υπάρχουσες Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ) Καρπάθου-Σαρίας και Αστακιδονησίων του Δικτύου Natura 2000.

Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου

Το άλλο θαλάσσιο πάρκο της χώρας είναι το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου στο Ιόνιο Πέλαγος. Με βάση τα στοιχεία του WWF που πραγματοποίησε συστηματική καταγραφή πληθυσμού της φώκιας το 1991, βρίσκουνε καταφύγιο στην περιοχή 14-18 φώκιες. Πρόκειται για το μεγαλύτερο γνωστό πληθυσμό στο Ιόνιο.

Μαζί με τις δύο περιοχές στην Τουρκία, στη Φώκαια της Σμύρνης και στην Επαρχία της Μερσίνης, είναι τα μοναδικά προστατευόμενα καταφύγια της φώκιας στη μεσόγειο. Η ΜΚΟ SAD-DAFAG που δραστηριοποιείται στην περιοχή υπολογίζει τον αριθμό των ζώων σε περίπου 100.

Στον Ατλαντικό υπάρχει η προστατευόμενη περιοχή στα νησιά Ντεζέρτας της Μαδέρας, όπου φαίνονται ενθαρρυντικά σημάδια ανάκαμψης μετά από έντονες προσπάθειες προστασίας εκ μέρους της πορτογαλικής διαχειριστικής αρχής, και ο αριθμός έχει ανέβει στις 25-35 φώκιες. Νοτιότερα, στο Λευκό Ακρωτήρι το Μαροκινό Ναυτικό περιπολεί τη ζώνη όπου απαγορεύεται η αλιεία με σκοπό να μειωθεί η βασική αιτία θανάτου της φώκιας, τα δίχτυα των ψαράδων, και να διασωθεί η μεγαλύτερη ομάδα μεσογειακής φώκιας που αριθμεί 130 φώκιες.

Ιδιαίτερη σημασία του είδους

Ως ο ανώτερος θηρευτής της περιοχής της, είναι ένας σημαντικός κρίκος στην τροφική αλυσίδα και μπορεί για το λόγο αυτό να θεωρηθεί ως δείκτης υγείας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Η προστασία της φώκιας σημαίνει επί της ουσίας προστασία ολόκληρου του θαλάσσιου οικοσυστήματος, ενώ η εξαφάνισή της αποτελεί ταυτόχρονα προοίμιο για την υποβάθμιση του. Πρόσφατες μελέτες μάλιστα δείχνουν ότι η ύπαρξη των ανώτερων θηρευτών στα θαλάσσια οικοσυστήματα είναι πολύ σημαντική για την σταθερότητά τους από οικολογική άποψη.

Μετά από 25 εκατομμύρια χρόνια απειλείται όσο ποτέ

Η Monachus -monachus σύμφωνα με το λατινικό της όνομα, είναι ένα από τα 3 είδη θαλάσσιας φώκιας. Εμφανίστηκε κάποτε στην Μεσόγειο θάλασσα και τον Ατλαντικό, ενώ τα άλλα δύο είδη στον Ειρηνικό και την Καραϊβική. Αντιπροσωπεύουν το μοναδικό γένος φώκιας στις θερμές θάλασσες. Ωστόσο ο λαός μας, εδώ και εκατοντάδες χρόνια έχει έρθει σε επαφή με το συγκεκριμένο θηλαστικό, ενώ μάλιστα η σχέση των Ελλήνων και της φώκιας χάνεται στα βάθη των αιώνων και μπερδεύεται ακόμη και με τους μύθους. Μάλιστα η φώκια της Μεσογείου έδωσε το όνομα της σε δυο αρχαίες ελληνικές πόλεις, την Φώκαια της Αττικής και την αποικία της στην Μικρά Ασία με το ίδιο όνομα. Μέχρι τον 15ο αιώνα ο πληθυσμός τους ήταν μεγάλος και γινόταν συστηματική θήρευση.

Πως φτάσαμε σε αυτό το σημείο;

Οι πρώτες φώκιες εμφανίστηκαν στην Τηθύα Θάλασσα πριν από 20 περίπου εκατομμύρια χρόνια. Οι φώκιες, δεν ήταν τα πρώτα θηλαστικά που εμφανίστηκαν στο νερό. Είχαν προηγηθεί οι φάλαινες και τα δελφίνια, αρκετά εκατομμύρια χρόνια πριν. Οι πρόγονοι της φώκιας, πριν να εξελιχθούν σε ζώα της θάλασσας, ήταν τετράποδα θηλαστικά της ξηράς και ανήκαν στην Τάξη των Σαρκοφάγων. Επομένως οι σημερινές φώκιες συγγενεύουν με ορισμένα από τα σημερινά σαρκοφάγα ζώα. Ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν πως συγγενεύουν με τις αρκούδες και τους σκύλους και άλλοι με τους ασβούς και τις νυφίτσες. Η μεσογειακή φώκια (Monachus monachus) ήταν γνωστή στους λαούς της Μεσογείου από τα αρχαία χρόνια και έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στους μύθους, τους θρύλους, την οικονομία, την ιατρική και τις επιστήμες τους. Η αρχαιότερη αναφορά για μεσογειακή φώκια εμφανίζεται στην Οδύσσεια. Ο Όμηρος περιγράφει τις φώκιες να λιάζονται στις παραλίες ή να ξαπλώνουν μέσα σε κουφωτές σπηλιές. Εκτός από τον Όμηρο και άλλοι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Αριστοφάνης, ο Πλούταρχος, ο Αριστοτέλης, ο Ηρόδοτος κ.ά. ανάφεραν τη μεσογειακή φώκια στα κείμενά τους. Ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος που την περιέγραψε επιστημονικά στο βιβλίο του ”Περί Ζώων Ιστορίαι”.

Οι μεσογειακές φώκιες δεν άρχισαν να λιγοστεύουν από τη μια μέρα στην άλλη. Παρακολουθώντας την πορεία τους στο χρόνο, μέσα από ανασκαφές και αρχαία κείμενα, μαθαίνουμε πως ήδη οι παλαιολιθικοί άνθρωποι τις χρησιμοποιούσαν για το δέρμα και το κρέας τους. Δεν σκότωναν όμως μεγάλους αριθμούς από φώκιες παρά μόνο όσες τους χρειάζονταν για να ζήσουν. Έτσι, δεν δημιούργησαν πρόβλημα στους πληθυσμούς τους. Κατά τους αρχαίους χρόνους, το κυνήγι της μεσογειακής φώκιας για τη γούνα, το λίπος και το κρέας της συνεχίστηκε, και πάλι σε μικρούς αριθμούς, κυρίως από τους πιο φτωχούς ανθρώπους. Η μεγάλη συρρίκνωση του πληθυσμού της φαίνεται ότι ξεκίνησε κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους όπου το εμπόριο γύρω από τη μεσογειακή φώκια αναπτύχθηκε έντονα και ολόκληρα κοπάδια φώκιας εξολοθρεύτηκαν. Έτσι, τον 3ο-4ο μ.Χ. αιώνα οι μεσογειακές φώκιες είχαν ήδη μειωθεί πολύ. Τους τελευταίους αιώνες, το εμπόριο άρχισε σιγά σιγά να μειώνεται και να εμφανίζονται άλλοι κίνδυνοι που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας. Η πιο σημαντική απειλή που αντιμετωπίζει σήμερα η Monachus monachus είναι ο ανταγωνισμός της με τους ψαράδες, επειδή προκαλεί ζημιές στα δίχτυα και τα παραγάδια τους και παίρνει τα ψάρια. Ο λόγος που το κάνει αυτό είναι γιατί δυσκολεύεται να βρει αρκετή τροφή επειδή τα μεγάλα αλιευτικά καΐκια όπως είναι τα γρι-γρι και οι ανεμότρατες, μαζεύουν καθημερινά τεράστιες ποσότητες ψαριών με αποτέλεσμα να μειώνεται η διαθέσιμη τροφή λόγω της υπεραλίευσης.

Άλλες απειλές είναι:

Η αλλοίωση και η προοδευτική καταστροφή των παράκτιων συστημάτων, και κατά συνέπεια των διαθέσιμων ενδιαιτημάτων του είδους, λόγω των αυξανόμενων ανθρώπινων δραστηριοτήτων (βιομηχανία, τουρισμός)
Τυχαίοι θάνατοι φώκιας σε αλιευτικά εργαλεία (πνιγμός από ασφυξία)
Η ρύπανση του θαλάσσιου περιβάλλοντος
Τυχαία γεγονότα, όπως εμφάνιση ιού / ασθένειας μέσα σε ένα πληθυσμό

Στην Ελλάδα σε ποια σημεία μπορούμε να συναντήσουμε τη μεσογειακή φώκια;

Παρ όλη τη μείωση του πληθυσμού της, στην Ελλάδα φιλοξενούμε το μεγαλύτερο πληθυσμό μεσογειακής φώκιας παγκοσμίως! Αυτό συμβαίνει γιατί έχουμε πολλές ακτές (15.000 χλμ.) και πάνω από 9.000 νησιά, ερημονήσια και βραχονησίδες με πολλές σπηλιές.

Υπολογίζεται ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός της Monachus monachus είναι 500-600 φώκιες από τις οποίες οι 250-300 ζουν στις Ελληνικές θάλασσες. Στη χώρα μας οι φώκιες εξαπλώνονται σχεδόν παντού. Μεγαλύτερη προτίμηση όμως έχουν στις Βόρειες Σποράδες, την Κάρπαθο και την Κίμωλο. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Εκεί φαίνεται πως έχουν βρει ησυχία, καθαρές θάλασσες και κατάλληλες σπηλιές για να γεννήσουν και να μεγαλώσουν τα μικρά τους.

Η μεσογειακή φώκια, όπως και όλα τα θαλάσσια θηλαστικά, ζει σε υγιείς θάλασσες. Όπου δηλαδή υπάρχουν θαλάσσια θηλαστικά σημαίνει ότι οι θάλασσες αυτές είναι καθαρές και υγιείς. Επειδή τα θαλάσσια θηλαστικά είναι ανώτεροι θηρευτές, συσσωρεύουν στο σώμα τους ρυπαντές από όλο το τροφικό πλέγμα, έτσι η υγεία τους επηρεάζεται και τελικά η υποβάθμιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος γίνεται ορατή μέσα από τη μείωση των πληθυσμών των θαλάσσιων θηλαστικών

Η μεσογειακή φώκια είναι κομμάτι της βιοποικιλότητας. Αυτό σημαίνει ότι όπως όλοι οι οργανισμοί έτσι και η μεσογειακή φώκια έχει τον δικό της συγκεκριμένο ρόλο και σκοπό. Όλοι οι οργανισμοί είναι αλληλένδετοι, άρα η οποιαδήποτε επέμβαση στις μεταξύ τους σχέσεις, μπορεί να έχει καταστροφικές και συχνά μη αναστρέψιμες συνέπειες.

Όλες οι Ειδήσεις